Η γέννηση του Mεσανατολικού ζητήματος – Παλαιστίνη

• Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΚΟΥΛΙΩΝΗ

Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, που είχαν ως αποτέλεσμα 1400 νεκρούς και πάνω από 240 ομήρους, έφερε στο προσκήνιο το Μεσανα­τολικό ζήτημα με εμφατικό τρόπο. Οι Συμ­φωνίες του Αβραάμ, που υπεγράφησαν το 2020 με πρωτοβουλία των ΗΠΑ, μεταξύ του Ισραήλ, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και του Μπαχρέιν, ήταν το πρώτο βήμα για την εξομάλυνση των σχέσων Ισραηλινών – Αράβων.

Έχοντας φθάσει πολύ κοντά το Ισραήλ να υπογράψει αντίστοιχη συμφωνία με τη Σα­ουδική Αραβία, η Χαμάς τίναξε στον αέρα την ειρήνευση στην περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Η τρομοκρατική επίθεση στο Ισραήλ ήταν μια καλά οργανωμένη επιχείρηση, διότι όπως είχε ορθά προβλέψει η ηγεσία της Χαμάς, η διαφαινόμενη εξομάλυνση των σχέσων Ισ­ραήλ – Αράβων θα έθετε σε δεύτερη μοίρα το παλαιστινιακό ζήτημα, ενώ το Ισραήλ προ­χωρούσε συνεχώς σε νέους εποικισμούς στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη.

Με τη Μέση Ανατολή σε πρωτοφανή ανα­βρασμό, θα επιχειρήσουμε μια ιστορική ανα­δίφηση στα γεγονότα του Μεσανατολικού, με έμφαση στην αραβοϊσραηλινή διαμάχη, που αποτελεί στην πράξη εστία διεθνούς έντασης. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι ακόμη και σή­μερα, άλλα ζητήματα έχουν είτε διευθετηθεί (π.χ. της Ανατολική Ευρώπης, της νοτιοανα­τολικής Ασίας), είτε υποχωρήσει σε ένταση, το Μεσανατολικό όμως όχι, κυρίως λόγω της επιρροής περιφερειακών αντιπαλοτήτων, που δεν βρήκαν τη λύση τους με το τέλος του Ψυχρού πολέμου.

Οι απαρχές του προβλήματος

Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τον σκληρό ανταγωνισμό των αποικιακών δυνά­μεων, κυρίως στην περιοχή της Μέσης Ανα­τολής, επηρρεάζοντας την κοινωνική και οι­κονομική δομή της Παλαιστίνης. Από το 1830, αμερικανικές και αγγλικανικές ιερα­ποστολές αρχίζουν να εγκαθίστανται στην Μικρά Ασία, στη Συρία και την Παλαιστίνη. Παράλληλα με την ευρωπαϊκή ιεραποστο­λική δραστηριότητα, παρατηρείται η επέ­κταση της ευρωπαϊκής οικονομικής και πολιτικής επιρροής στην Οθωμανική Αυτο­κρατορία.

Ειδική μνεία αξίζει στη Ρωσική Εκκλησία. Το 1882 μέσω της Αυτοκρατορικής Ορθοδό­ξου Παλαιστινείου Εταιρείας, δημιούργησε ένα ευρύ εκπαιδευτικό δίκτυο στη Συρία και την Παλαιστίνη, απέκτησε μεγάλες εκτάσεις γης στην Παλαιστίνη και υποστήριξε τη συμ­μετοχή των Αράβων ορθοδόξων στη διοίκηση των Πατριαρχείων των Ιεροσολύμων και της Αντιόχειας.

Το μεγαλύτερο τμήμα της Μέσης Ανατολής αποτελούσε επί αιώνες τμήμα της Οθωμανι­κής Αυτοκρατορίας. Στα μέσα του 19ου αιώνα η άνοδος της Αιγύπτου ως σημαντικής περιφερειακής δύναμης, ικανής να αντιμε­τωπίσει επί ίσοις όροις την Οθωμανική Αυ­τοκρατορία το 1839-1840, με ηγέτη τον Μωχάμεντ Αλή, κατεδείκνυε την παρακμή της Αυτοκρατορίας και τον χαρακτηρισμό της ως «Μεγάλος Ασθενής».

Μετά την αποχώρηση της Αιγύπτου από την Παλαιστίνη το 1841, ολοένα και περισ­σότερα προξενεία εγκαθίστανται στην Πα­λαιστίνη. Πέραν του προξενείου της Βρετανίας, που υπήρχε ήδη, εγκαθίσταται της Γαλλίας, της Πρωσίας, της Αυστρίας, της Ρωσίας, της Αμερικής κ.ά. Η ανάμειξη των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην Παλαιστίνη είναι η μεγαλύτερη από κάθε άλλη περιοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αποτελεί το μήλον της έριδος η γη της Παλαιστίνης μεταξύ των Ευρωπαίων και των Οθωμανών,, λόγω της θρησκευτικής σημασίας που είχε για τους χριστιανούς και εβραίους, ενώ οι πρόξενοι με τη δύναμη που είχαν, ασκούσαν μεγάλη επιρροή στην παλαιστινιακή κοινω­νία. Το 1882 η Αίγυπτος περιήλθε υπό βρε­τανικό έλεγχο, το 1881 υπό γαλλικό η Αλγερία και η Τυνησία και κατόπιν το 1912, η Λιβύη περιήλθε στην Ιταλία. Κοντολογίς, ο αραβικός κόσμος ήταν πια τμήμα του Ανατο­λικού ζητήματος μετά την αποικιοποίηση της Μέσης Ανατολής και τη δημιουργία ευρω­παϊκών προτεκτοράτων στην περιοχή.

Πογκρόμ – Αλιότ

Στη Ρωσική Αυτοκρατορία ζούσε ο μεγα­λύτερος εβραϊκός πληθυσμός της Ευρώ­πης. Περί τις 3.000.000 Εβραίοι υπολογίζεται ότι ζούσαν στη ρωσική επι­κράτεια. Πρόκειται κατά κύριο λόγο για Ασκενάζι που είχαν μετακινηθεί μετά τον διωγμό που υπέστησαν από την Αγία Ρω­μαϊκΉ Αυτοκρατορία κατά τον Μεσαίωνα. Η άλλη διακριτή ομάδα Εβραίων, οι Σεφα­ραδίτες, είχαν εγκατασταθεί στην Ιβηρική χερσόνησο, τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή.

Η δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β’ το 1881 αποτελεί σημείο καμπής για τον εβραϊκό πληθυσμό. Σε 200 ρωσικές πό­λεις σημειώνονται λαϊκές εξεγέρσεις κατά των Εβραίων, αποδίδοντας σε αυτούς τη δολοφονία. Τα πογκρόμ γενικεύονται στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη αναγκά­ζοντας μεγάλο αριθμό Εβραίων να μετακι­νηθούν στην Παλαιστίνη. Αυτή η μετακίνηση ονομάστηκε αλέια (πληθυντι­κός αλιότ) και σημαίνει η άνοδος των Εβραίων στην Παλαιστίνη. Η πρώτη αλέια λοιπόν έγινε μεταξύ 1882 και 1903 και έφερε στην Παλαιστίνη 20-30 χιλ. Εβραί­ους, όλους σχεδόν προερχόμενους από τη Ρωσία.

Απότοκο των πογκρόμ υπήρξε επίσης η αναγέννηση του εβραϊκού εθνικισμού, ο αποκαλούμενος Σιωνισμός. Η πολιτική του έκφραση απαιτούσε οπωσδήποτε γεωγρα­φικό προσδιορισμό της κρατικής οντότητας του εβραϊκού κράτους, οπότε με την υπο­στήριξη Σιωνιστών ηγετών, όπως ο Βαρό­νος Ρότσιλντ, οι Εβραίοι πήγαιναν στην Παλαιστίνη ελπίζοντας να ιδρύσουν εκεί εβραϊκό κράτος. Ήδη από τη δεκαετία του 1860, οργανώσεις όπως οι Φίλοι της Σιών (Hoveve Zion), άρχισαν να ιδρύουν αποι­κίες στην υπό οθωμανικό έλεγχο Παλαι­στίνη.

Εμβληματική μορφή του Σιωνισμού και θεμελιωτής του πολιτικού σιωνιστικού κι­νήματος, είναι Τέντορ Χερτσλ, δημοσιο­γράφος γεννημένος στην Ουγγαρία, ο οποίος το 1896 κυκλοφορεί το βιβλίο του «Der Juden-staat» δηλαδή «Εβραϊκό Κράτος». Γενική ιδέα του βιβλίου είναι ότι η ιουδαϊκή θρησκεία δεν αποτελεί το μόνο συστατικό για την ίδρυση εβραϊκού κρά­τους, αλλά κυρίως, η εθνική ταυτότητα των Εβραίων, άποψη προερχόμενη από τον Διαφωτισμό περί έθνους κράτους.

Οι Εβραίοι φέρνουν μαζί τους και μεγάλα κεφάλαια, προκειμένου να τα επενδύσουν στην Παλαιστίνη. Τις πιο εύφορες περιο­χές κατείχαν Άραβες πρόκριτοι, που απο­σκοπούσαν στη δημιουργία μεγάλων φυτειών μονοκαλλιέργειας που ήταν πολύ κερδοφόρες. Σε αυτές απασχολούνταν φτωχοί Άραβες αγρότες (φελάχοι), άμεσα εξαρτώμενοι από τους προκρίτους. Οι σιω­νιστικές εβραϊκές οργανώνσεις άρχισαν να αγοράζουν μεγάλα κομμάτια γης από τους προκρίτους, με αποτέλεσμα οι Άραβες καλλιεργητές να εκδιώκονται για να εγκα­τασταθούν Εβραίοι έποικοι.

Οι Αραβοϊσραηλινοί πόλεμοι

Κατά τη διάρκεια της κορύφωσης του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, Άρθουρ Μπάλφουρ, στέλνει επιστολή στον ηγέτη της εβραϊκής κοινότητας Βαρόνο Ρότσιλντ, µε την οποία η Βρετανία εξέφραζε τη στήριξή της στην προοπτική δηµιουργίας «εθνικής εστίας» για τους Εβραίους στην Παλαιστίνη.

Μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου η Παλαιστίνη υπάγεται υπό τη λεγόµενη Βρετανική Εντολή. Αυτή η εξέλιξη δυσαρεστεί τόσο τους Παλαιστινίους, όσο και τους Εβραίους. Παρόλα αυτά, ο εποικισµός της Παλαστίνης από Εβραίους συνεχίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέµου. Οι εβραϊκοί πληθυσµοί, µε την οικονοµική στήριξη από Εβραίους της Αγγλίας και της Γερµανίας, αγοράζουν µεγάλα κοµάτια γης στην περιοχή της Παλαιστίνης από τους προκρίτους Άραβες, µε αποτελέσµα την εκδίωξη των Παλαιστινίων αγροτών που εργάζονταν στην ουσία ως κολίγοι και την αντικατάστασή τους από Εβραίους, µε καλύτερους φυσικά όρους εργασίας. Οι Παλαιστίνιοι το 1936 εξεγείρονται εναντίον των Εβραίων, αλλά και των Βρετανών. Μέχρι το 1939 διαρκεί η «αγροτική» στην ουσία επανάσταση, χωρίς, όµως, κανένα κέρδος για τους Παλαιστινίους. Έτσι, το 1939, µε την έναρξη του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου, η εβραϊκή κοινότητα αριθµεί 440.000 κατοίκους, που αντιστοιχούσε στο 30% περίπου του συνολικού πληθυσµού.

Το Ολοκαύτωµα, προκάλεσε παγκόσµια κατακραυγή και η πίεση στον νεοσύστατο τότε ΟΗΕ για την ανάγκη δηµιουργίας εβραϊκού κράτους ενισχύθηκε. Το 1947, η Βρετανία αποχωρεί από την Παλαστίνη και ζητά από τον ΟΗΕ τη γνωµοδότησή του για την τύχη της περιοχής. Η πρόταση της πλειοψηφίας στον Οργανισµό προτεί[1]νει την ίδρυση δύο ξεχωριστών κρατών, παλαιστινιακό και εβραϊκό. Η µειοψηφία προτείνει τη συνοµοσπονδία. Οι Άραβες απορρίπτουν και τις δύο προτάσεις, ενώ οι Εβραίοι υποστηρίζουν την πρόταση της πλειοψηφίας.

Στις 14 Μαΐου 1948, ο Μπεν Γκουριόν, µετέπειτα πρωθυπουργός του Ισραήλ, ανακηρύσσει την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Την επόµενη ηµέρα, 15 Μαΐου, οι στρατοί πέντε αραβικών κρατών, της Αιγύπτου, του Ιράκ, της Ιορδανίας, του Λιβάνου και της Συρίας, εισβάλλουν στο Ισραήλ. Η εκεχειρία του 1949 βρίσκει το Ισραήλ νικητή, τα αραβικά κράτη αρνούνται να αναγνωρίσουν το Ισραήλ και 700.000 Παλαιστίνιοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Η Λωρίδα της Γάζας περιήλθε στον έλεγχο της Αιγύπτου, η ∆υτική Όχθη στην Ιορδανία, ενώ η Ιερουσαλήµ διχοτοµήθηκε.

Ο ηγέτης της Αιγύπτου, Τζαµάλ Άµπντελ Νάσερ, τον Σεπτέµβριο του 1955, ανακοίνωσε τη συµφωνία αγοράς σοβιετικών οπλικών συστηµάτων από την Τσεχοσλοβακία, προκαλώντας έντονη ανησυχία στη ∆ύση και το Ισραήλ. Οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, µπροστά στον φόβο της ανατροπής της στρατιωτικής ισορροπίας στη Μέση Ανατολή, ήταν αποφασισµένες να δράσουν άµεσα. Την αφορµή την έδωσε πάλι ο Νάσερ όταν στις 26 Ιουλίου 1956 ανακοίνωσε την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ. Στις 29 Οκτωβρίου το Ισραήλ εισβάλλει στο Σινά και µαζί µε τις Γαλλο-βρετανικές δυνάµεις ζητούν από την Αίγυπτο να αποµακρύνει τις δυνάµεις της από τη διώρυγα. ΟΙ ΗΠΑ αντέδρασαν έντονα στις ενέργειες των συµµάχων τους. Ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ ζητά τον τερµατισµό των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Η ΕΣΣ∆ προειδοποιεί τον ΟΗΕ για την πιθανότητα ενός τρίτου Παγκοσµίου Πολέµου και τη χρήση πυρηνικών όπλων. Η κυβέρνηση του Βρετανού πρωθυπουργού Ήντεν, ευρισκόµενη υπό διαρκή πίεση και χωρίς να ενηµερώσει τη Γαλλία, ανακοί[1]νωσε στις 6 Νοεµβρίου την εφαρµογή εκεχειρίας και παραιτήθηκε τον Ιανουάριο του 1957.

Το 1967, το Ισραήλ εξαπέλυσε αιφνιδιαστικά σειρά αεροπορικών επιδροµών εναντίον της Αιγύπτου, της Συρίας και της Ιορδανίας, καταστρέφοντας µέσα σε λίγες ώρες το σύνολο σχεδόν των αραβικών αεροποριών. Μετά την ήττα των αραβικών κρατών στον Πόλεµο των Έξι ηµερών, τα παλαιστινιακά εδάφη της ∆υτικής Όχθης, της Γάζας και της ανατολικής Ιερουσαλήµ περνούν υπό ισραηλινή κατοχή. Επίσης η χερσόνησος του Σινά και τα υψώµατα του Γκολάν της Συρίας, τίθενται υπό τον έλεγχο των ισραηλινών δυνάµεων.

Κατά τη διάρκεια της πιο ιερής ηµέρας του χρόνου για τους Εβραίους, το Γιοµ Κιπούρ, Αίγυπτος και Συρία αιφνιδιάζουν το Ισραήλ και στις 6 Οκτωβρίου 1973, µε συνδυασµένες επιχειρήσεις οι µεν Αιγύπτιοι προελαύνουν στο Σινά οι δε Σύροι πιέζουν τις ισραηλινές δυνάµεις στα υψώµατα του Γκολάν. Το Ισραήλ φοβούµενο για την ίδια του πλέον την υπόσταση, αφήνει να εννοηθεί ότι θα καταφύγει σε χρήση πυρηνικών όπλων. Οι ισραηλινές δυνάµεις αντεπιτίθενται και εκδιώκουν τους Άραβες και στις 27 Οκτωβρίου 1973, Ισραήλ και Αίγυπτος υπογράφουν τους όρους ανακωχής.

Οι συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ – Πρώτη Ιντιφάντα και ίδρυση της Χαμάς

Μετά το τέλος του πολέµου του Γιοµ Κιπούρ, Ισραήλ και Αίγυπτος αντιµετωπίζουν σοβαρά οικονοµικά προβλήµατα, γεγονός που επιδρά καταλυτικά στην απόφαση να επιδιώξουν οριστική επίλυση των διαφορών τους. Οι ΗΠΑ εγγυήθηκαν την παροχή οικονοµικής βοήθειας και στις δύο χώρες, αρκεί να καθήσουν στο τραπέζι των διαπραγµατεύσεων. Ο Αµερικανός πρόεδρος, Τζίµι Κάρτερ, ήλπιζε σε µία συνολική διευθέτηση της αραβοϊσραηλινής διαµάχης και κάλεσε στην παραθεριστική του κατοικία, στο Καµπ Ντέιβιντ, τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπέγκιν και τον Αιγύπτιο πρόεδρο Άσαντ µε τους συµβούλους τους. Τον Σεπτέµβριο του 1978 οι ηγέτες των δύο χωρών ήρθαν σε συµφωνία. Το Ισραήλ αποχώρησε από το Σινά και η Αίγυπτος επέτρεψε την ελεύθερη διέλευση ισραηλινών πλοίων από τη διώρυγα του Σουέζ. Το σκέλος της συµφωνίας που αφορούσε το Παλαιστινιακό ζήτηµα ήταν ασαφές και στην ουσία περιοριζόταν σε ευχολόγια. Ο αραβικός κόσµος κατηγόρησε την Αίγυπτο για ενδοτισµό στο ζήτηµα της Παλαιστινής, ενώ η οµιλία του Σαντάτ την προηγούµενη χρονιά, το 1977, στο ισραηλινό Κοινοβούλιο, ήταν στην ουσία αναγνώριση του κράτους του Ισραήλ.

Στις 8 ∆εκεµβρίου 1987, ένα ισραηλινό ταξί πέφτει σε στάση λεωφορείου όπου περίµεναν Παλαιστίνιοι εργάτες, προκειµένου να επιστρέψουν στην Τζαµπαλίγια. Ο θλιβερός απολογισµός, τέσσερις νεκροί Παλαιστίνιοι. Στη Λωρίδα της Γάζας τα νέα κυκλοφορούν γρήγορα και τα πρώτα οδοφράγµατα κάνουν την εµφάνισή τους. Οι Παλαιστίνιοι διαδηλωτές θεωρούν το ατύχηµα ως προµελετηµένη ενέργεια των Ισραηλινών. ∆ιαδηλώσεις ξεσπούν και στη ∆υτική Όχθη. Η πρώτη «Ιντιφάντα» είναι γεγονός, µια λέξη που προφέρεται από το σύνολο των Παλαιστινίων και µεταφράζεται ως «εξέγερση». Η αντίδραση του Ισραήλ είναι σφοδρή, µε τις ισραηλινές ένοπλες δυνάµεις να προχωρούν στην καταστολή της παλαιστινιακής εξέγερσης µε τη χρήση ένοπλης βίας. Τα νοσοκοµεία γεµίζουν νεκρούς µε τον ΟΗΕ να καταγγέλει το Ισραήλ για την υπέρµετρη χρήση βίας ακόµη και σε παιδιά. Μετά τη διεθνή κατακραυγή, οι ΗΠΑ δηλώνουν ότι η αντιµετώπιση της εξέγερσης από το Ισραήλ δεν συνάδει µε τους διεθνείς κανόνες. Αίγυπτος και Ιορδανία, προχωρούν σε συλλήψεις «ταραχοποιών» Παλαιστινίων, θέλοντας να προλάβουν εξεγέρσεις στο εσωτερικό τους.

Η γενικευµένη εξέγερση στον αραβικό κόσµο έχει ως αποτέλεσµα την ίδρυση της Χαµάς. Το « Ισλαµικό Κίνηµα Αντίστασης» γεννιέται στη Γάζα µε ιδρυτή τον σεΐχη Γιασίν και λίγο αργότερα ιδρύεται το ένοπλο τµήµα της οργάνωσης, οι Ταξιαρχίες αλ Κασάµ. Η Χαµάς δεν αποδέχεται το κράτος του Ισραήλ και στόχος της είναι η αραβική κυριαρχία σε όλη την Παλαιστίνη.

Ο θάνατος του Γιάσερ Αραφάτ αφήνει τη Φατάχ χωρίς χαρισµατικό ηγέτη. Ο διάδοχός του, Μαχµούντ Αµπάς, δεν µπορεί να καλύψει το κενό και στις πρώτες ελεύθερες εκλογές στη Γάζα τον Ιανουάριο του 2006, η Χαµάς βγαίνει πρώτη µε ποσοστό 44,5% έναντι 41,4% της Φατάχ. Το Ισραήλ από τότε έχει επιβάλει στη Γάζα ασφυκτικό κλοιό, µε µοναδική δίοδο τη Ράφα προς την πλευρά της Αιγύπτου, καταδικάζοντας την περιοχή σε µια τραγική κατάσταση τόσο από οικονοµικής όσο και από ανθρωπιστικής πλευράς.

Μετά την τροµοκρατική επίθεση της Χαµάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, η Λωρίδα της Γάζας δέχεται τους σφοδρότερους βοµβαρδισµούς στην ιστορία της, µε αποτέλεσµα 11.000 νεκρούς και πάνω από 1,5 εκατοµµύριο εκτοπισµένους.

Βιβλιογραφία:

• Σωτήρης Ρούσσος, «Επανάσταση και Εξέ­γερση στη Μέση Ανατολή», εκδόσεις Gutenberg.

• Ευάνθη Χατζηβασιλείου, «Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου», εκδόσεις Πατάκη.

• Niall Ferguson, «Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ, ο αιώνας του μίσους», Εκδόσεις Ιωλκός.

• Χένρι Κίσσινγκερ, «∆ιπλωµατία», Εκδόσεις Πεδίο.

Πηγές: Reuters, BBC, Politico, Washington Post