- Της ΓΑΡΥΦΑΛΛΙΑΣ ΚΑΛΑΜΠΟΚΗ, Φιλολόγου
Σύμφωνα με την οντολογική θεωρία της εξελίξεως, τα όντα είναι προκαθορισμένο ν’ ακολουθήσουν μια εξέλιξη και μια δημιουργική πορεία.
Εκεί όμως, που έφτασε σε εξέλιξη το πνεύμα του ανθρώπου ως μοναδική οντότητα και με έντονο το αίσθημα της ελευθερίας σημάδεψε στη συνέχεια ολόκληρη τη ζωή της ανθρωπότητας και κατά κύριο λόγο της Ευρώπης και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωσή της, είναι στην Αρχαία Ελλάδα. Αυτή δημιούργησε τον πνευματικό πολιτισμό. Όλα τα σημερινά γεγονότα υπάρχουν στην Αρχαία Ελλάδα. Όλα τα είπαν οι Έλληνες. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα αιωνόβιο εις τον πολιτισμό μας, που να μην προέρχεται από την Ελλάδα.
Οι Έλληνες, ευθύς εξαρχής, εμφανίζονται ως φυλή αφυπνισμένη. Μέσα τους σχηματίζονται εντυπώσεις πλουσιότατες. Η ελληνική ψυχή είναι ολάνοικτη από παντού και για όλους ευκολοπλησίαστη. Ποτέ δεν κλείνεται σε σκοτεινό και κυρίαρχο πάθος. Σε καμία φυλή ο μηχανισμός των ανθρωπίνων ικανοτήτων δεν λειτούργησε τόσο ελεύθερα, με τόση ευρύτητα, ταχύτητα και ένταση. Η πολυτιμότερη αρετή της ελληνικής φυλής είναι η ανεξάντλητη περιέργειά της, που εκφράζεται σε ο,τιδήποτε αυτή δημιούργησε. Οι Έλληνες δημιούργησαν με το πνεύμα, που είναι ο αόρατος κόσμος που υπάρχει μέσα μας, όλα τα επιτεύγματά τους, τον πνευματικό πολιτισμό, αλλά και τεχνολογία.
Η ανάπτυξη αυτή του πνεύματος στους Έλληνες κατά μία άποψη οφείλεται στο φως που επικρατεί σ’ αυτό τον τόπο που λέγεται Ελλάδα – το φως του Ήλιου, το φως του Απόλλωνα. «Ο Έλληνας είχε πάντοτε λογική στη φαντασία, πνεύμα στο συναίσθημα και περίσκεψη στο πάθος».
Θα αναφερθώ σε τρία σημεία: στην Αρχαία Ελλάδα και την πνευματική προσφορά της στην ανθρωπότητα, στο Βυζάντιο που είναι κι αυτό, είτε το θέλουμε είτε όχι, συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, με άλλη μορφή αλλά με τα ίδια χαρακτηριστικά, και στη σύγχρονη Ελλάδα, εμείς οι νεοέλληνες και το χρέος μας.
Πρώτο Μέρος – Αρχαία Ελλάδα
1. Άνθρωπος
Οι Έλληνες ανακάλυψαν πρώτοι τη μορφή του ανθρώπου ως αξία, ως άτομο ξεχωριστό. Τοποθέτησαν την αξία Άνθρωπος στο κέντρο του κόσμου ως μοναδικότητα.
Δεν είδαν μόνο τον άνθρωπο ως αξία, αλλά και τον άνθρωπο που ασχολείται να γνωρίσει τον εαυτό του ως μοναδικότητα και ως εσωτερικότητα («γνώθι σ’ αὐτόν»). Ο άνθρωπος, ο αυτοσκοπούμενος προς τη γνώση, προς το ηθικό κάλλος, προς το μεταφυσικό, προς το θείο, ο άνθρωπος που εξελίσσεται, ο άνθρωπος «όν ζητητικόν», αυτοαναλυόμενο και αυτοσκοπούμενο, που έφθασε με αποφασιστική τόλμη στην αληθινή γνώση, στην αρετή, στον θείο έρωτα, στην «Ιδέα του Αγαθού».
Η αρχαία Ελληνική Διανόηση έχει πηγή και ως καθολικό σημείο αναφοράς της τον άνθρωπο.
Ο άνθρωπος, ο μεγάλος αυτός άγνωστος αλλά και «αγνοών και απορών», – «ἕν οἴδα ὅτι οὐδὲν οἴδα» του Σωκράτη -, συνειδητοποιεί το «οὐκ εἰδέναι» – δεν γνωρίζω τίποτε – και εξορμά για το «εἰδέναι», τη γνώση. Από το Σωκράτη η ελληνική διανόηση στρέφεται στον άνθρωπο.
Ο άνθρωπος ζητάει την αληθινή Γνώση, την Αρετή, τον θείο Έρωτα που τον κάνει φιλόσοφο εραστή της Σοφίας, της Ιδέας του Αγαθού. Ζητάει αυτογνωσία και εσωτερικότητα. Το «γνώθι σ’ αὐτόν» πραγματοποιείται μόνο όταν υπάρχει εσωτερικότητα και είναι το μεγαλύτερο δώρο που χάρισαν οι Έλληνες στην ανθρωπότητα.
Σήμερα, στον 21ο αιώνα, με την παγκοσμιοποίηση την οικονομική, που συγχρόνως γίνεται και πολιτιστική, γυρίζει στη μάζα, στον ομοιόμορφο τρόπο ζωής και έκφρασης (τηλεόραση, προπαγάνδα, τυποποιημένα προϊόντα, όμοια σούπερ μάρκετ κλπ), ζει απρόσωπα στις τεράστιες πολυκατοικίες και χάνεται στην πολυκοσμία των πόλεων.
2. Λόγος
Ο αρχαίος ελληνικός λόγος με την έννοια της σκέψης, της διανόησης, όχι μόνο της ομιλίας, είναι μια εσωτερική κίνηση της ψυχής, η εσωτερική της αγωνία, το «θαυμάζειν» και «ἀπορεῖν», η υπαρξιακή της αναφορά στις ρίζες της ζωής. Είναι ο πυρήνας του «σκέπτεσθαι» και «διανοεῖσθαι». Είναι η αναζήτηση της
αιτίας και της αρχής του κόσμου, της γνώσης και της μοίρας του ανθρώπου. Ο αρχαίος ελληνικός λόγος συσπειρώνεται σε τρία σημεία: αξία του Αληθινού – αξία του Αγαθού – αξία του Ωραίου.
Ο λόγος ξεχωρίζει αυτό που υπάρχει από εκείνο που δεν υπάρχει, «το είναι» από το «μη είναι», αυτό που φαίνεται από εκείνο που πραγματικά υπάρχει, το «φαίνεσθαι» από το «είναι», την αλήθεια από το ψέμα.
– Το Αληθινό: Όλοι οι φιλόσοφοι της Αρχαιότητας αναζητούν με πάθος την αλήθεια. Ξεκινούν από το υπάρχον, «το είναι», και φθάνουν στην «ιδέα» με την πλατωνική της διάσταση. Φτάνουν σε μια υπέροχη σύλληψη: το «ον» είναι η «ιδέα» και η ιδέα είναι ο Θεός. Άρα ο Θεός είναι η αλήθεια – ταύτιση της αλήθειας με τον Θεό.
Η ταύτιση της αλήθειας με τον Θεό είναι ο σπερματικός λόγος για να πει αργότερα ο Ιησούς ταπεινά και λιτά στον Απόστολο Θωμά το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης: «Ἐγὼ εἰμὶ τὸ φῶς, ἡ ἀλήθεια, ἡ ζωή».
Η αναζήτηση της αλήθειας είναι ο παντοτινός πόθος του σκεπτόμενου ανθρώπου και όσο υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι στη γη, θα υψώνουν ικετευτικά τα χέρια αιώνια προς Αυτόν και θα λένε τους στίχους του Παλαμά: «Αλήθεια φανερώσου! Ανέβα από τα Τάρταρα, κατέβα από τ’ αστέρια! Αλήθεια, ιδέ γονατιστοί που υψώνουμε τα χέρια! Δεν έχουμε άλλον πιο βαθύ καημό από τον καημό σου» («Τα μάτια της ψυχής μου»). Ο λόγος είναι η μεγάλη προσφορά στην ανθρωπότητα.
– Το Αγαθό: Η αρχαία ελληνική σκέψη είδε τον Άνθρωπο ως ατομική κοινωνική και πολιτική ύπαρξη, ως τον άνθρωπο που συνεχώς ασκείται και τελειοποιείται και που μπορεί να ομοιωθεί με τον Θεό. Πλαστούργησε τον άνθρωπο σαν «ζῶον θεούμενον», που μπορεί να φτάσει στο «ὁμοιοῦσθαι Θεῷ», στο «ἅγιοι γίγνεσθε» και «ἔσεσθε τέλειοι» της χριστιανικής διδασκαλίας. Ζητάει τη συνεχή εξέλιξή του, που ανεβαίνει από επίπεδα εξέλιξης σ’ άλλα υψηλότερα, που δεν μένει καθηλωμένος, στάσιμος, γι’ αυτό η αρχαία ελληνική σκέψη (λόγος) διαμορφώνει υγιείς ψυχικά ανθρώπους. Η ιδέα του Αγαθού ως μορφή λόγου είναι το άνοιγμα προς τον ουρανό και το «επέκεινα».
– Το Ωραίο (το κάλλος): μία άλλη όψη της αλήθειας. Το κάλλος το ανακάλυψε και το έπλασε ο ελληνικός λόγος. Αυτό πρόσφερε στον πολιτισμό και στην ιστορία οξυγόνο και φως, οδό στη διέξοδο, «πόρον» στην «απορίαν» – το πέρασμα εκεί που δεν υπάρχει πέρασμα.
«Το κάλλος, όπως το γαλούχησε και το έπλασε ο αρχαίος ελληνικός λόγος, έγινε αρχέτυπο και σπέρμα ζωής, καταφυγή και στέγαστρο της κατερειπωμένης από την ασχήμια του βίου ψυχής».
Η αξία του αληθινού δημιούργησε την Επιστήμη. Οι ρίζες της υπάρχουν στη συνεχή αναζήτηση της αλήθειας που αποκλείει δογματισμούς και φανατισμούς.
Η αξία του αγαθού δημιούργησε την Ηθική, «τί δεῖ πράττειν» – τι πρέπει να πράττουμε… Το καλό που σημαίνει ισορροπία και αρμονία, φυσιολογική συμπεριφορά και όχι υποχρεωτική συμμόρφωση σε κάποιους ηθικούς κανόνες.
Η αξία του ωραίου δημιούργησε την Τέχνη.
Επιστήμη – Ηθική – Τέχνη είναι η κληρονομιά του αρχαίου λόγου στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
3. Παιδεία
Η ιδέα της παιδείας. Παιδεία με την έννοια διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα – «καλός κ’ αγαθός» – , αλλά και σωματικού κάλλους και όχι μόνο τη μετάδοση γνώσεων και πείρας (εκπαίδευση). Λόγος και παιδεία μπορούμε να πούμε ότι ταυτίζονται. Ο λόγος δημιουργεί τον πολιτισμό, η παιδεία είναι η ιδέα του πολιτισμού που παιδαγωγεί.
Η αρχαία Ελλάδα δεν κατασκεύαζε Επαγγελματίες αλλά Ανθρώπους.
«Η παιδεία ατενίζει να γίνει άριστος πολίτης ο άνθρωπος. Η ανατροφή που κατευθύνει τον άνθρωπο από τα παιδικά του χρόνια προς την Αρετή, η αγωγή που του επιβάλλει την επιθυμία και τον Έρωτα να γίνει τέλειος πολίτης, γνωρίζοντας να άρχει και να άρχεται σύμφωνα με το δίκαιο» (Πλάτων στους Νόμους).
Η ζωή των Ευρωπαίων κυλάει στην κοίτη του ποταμού που άνοιξαν οι αρχαίοι Έλληνες. Δουλεύουν με τους νόμους και τις «κατηγορίες» της λογικής και επιστημονικής σκέψης που ανακάλυψαν οι Έλληνες
4. Γλώσσα
Το φυσικό περιβάλλον με δέκτη τον άνθρωπο διαμόρφωσε τη γλώσσα. Ο εκθαμβωτικός ελληνικός ουρανός, η ηλιακή θαλπωρή, η ποικιλία του φυσικού περιγύρου (βουνά, πεδιάδες και κοιλάδες, ποταμοί και ρυάκια, πελάγη, παραλίες και δαντελωτά ακρογιάλια), ήπιο κλίμα παρ’ όλες τις εναλλαγές του, όλα αυτά διαμόρφωσαν την εύκαμπτη, πλαστική, πολύμορφη, μελωδική, γεμάτη φωνήεντα και ποικιλία εκφράσεων ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα είναι η αρχαιοτέρα γλώσσα από όσες ομιλούνται σήμερα.
Η αρχαία ελληνική γλώσσα, σεμνή, σταθερή και ανοδική, πνευματέμορφη και πνευματοδότρα, σημάδεψε με πολλή ψυχή και φως ανεξίτηλα και καθοριστικά την ιστορία του πνεύματος. Είναι το πρωταρχικό πνευματικό κύτταρο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Η ελληνική γλώσσα έχει διαμορφώσει παγκοσμίως το επιστημονικό λεξιλόγιο, γιατί περιέχει λέξεις υψηλών διανοημάτων και ενδύει λεκτικά τις αφηρημένες έννοιες. Όλες γενικά οι τέχνες και επιστήμες γεννήθηκαν, αναπτύχθηκαν και κινούνται μ’ ένα λεξιλόγιο καθαρά ελληνικό. Ακόμα και σήμερα, οι επιστήμονες της Ευρώπης αντλούν από την ελληνική γλώσσα λέξεις και όρους για τις νεότερες εφευρέσεις τους.
5. Έννοια «Πολίτης»
Είναι ο πολίτης άνθρωπος, αυτός που ζει και μορφώνει την πόλη, που έχει πατρίδα που εκεί είναι η πολιτική του και κοινωνική του συμβίωση. Το «πολίτης» έδωσε και το όνομα πολιτισμός. Πολίτης: α) πολιτισμός, β) πολιτική – μέλος της πόλης, όπου συμμετέχει ενεργά στα προβλήματά της, που διαπαιδαγωγείται εκεί και διαπαιδαγωγεί. Η έννοια του πολίτης με χαρακτηριστικά την Ευθύνη, τη Συνέπεια, το Ήθος, με μια πρωταρχική θέση του στην πόλη ως άρχοντας και ως αρχόμενος.
Ο αρχαίος Έλληνας πολίτης με το ηθικό μέγεθος της ψυχής του, με την ποιότητά του και την καταξίωσή του, αποτελεί δωρεά για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
6. Βάσεις των Επιστημών
Όπου επιστήμη και ανακάλυψη, όπου πρωτοτυπία και πρόοδος, προϋπάρχει και ενυπάρχει το αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Το ίδιο ισχύει και στη τεχνολογία. Ενδεικτικά αναφέρεται:
Γύρω στο 515π.Χ. ο Αναξιμένης χώρισε την ημέρα σε ώρες, δημιούργησε το ηλιακό ρολόι. Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρόδρομος των εξελικτικών. Πρώτος αυτός μίλησε για την επαναφορά των όντων στη ζωή, για να τιμωρηθούν για τις αμαρτίες τους. Ο Αναξαγόρας είπε ότι το άτομο δεν είναι «άτμητο», αλλά η ύλη διαιρείται επ’ άπειρον, χωρίς να διαχωρίζεται τελείως, γιατί και το ελάχιστο μόριό της είναι σύνθετο. Ο Δημόκριτος, πρόδρομος της πυρηνικής φυσικής. Ο Ηράκλειτος μίλησε για τη συνεχή ροή των πάντων. Ο Ευκλείδης θεμελίωσε τη Γεωμετρία, ο Πυθαγόρας τα Μαθηματικά, ο Ιπποκράτης την Παθολογία και Χειρουργική, ο Γαληνός την Ανατομία και τη Φυσιολογία. ο Αρίσταρχος ο Σάμιος είπε πρώτος ότι η γη κινείται. Ο Αριστοτέλης, ο ιδρυτής της Ηθικής, της Ψυχολογίας, της Λογικής, της Αισθητικής, της Πολιτειολογίας, της Κοινωνιολογίας, της Νομολογίας και ο Πλάτων μίλησε για τα σπερματοζωάρια και τη σπουδαιότητα του αίματος.
Με την κατάκτηση της Ελλάδος από τη Ρώμη όλος αυτός ο πνευματικός θησαυρός πέρασε στους Ρωμαίους και ενώ αυτοί νίκησαν την Ελλάδα με τα όπλα, αυτή τους νίκησε με το πνεύμα. Φαίνεται η Ελλάδα ως να κληροδότησε στην Ευρώπη τις επιστήμες της, τη φιλοσοφία της, τα γράμματά της και τις τέχνες της, που είναι η ζωντανή βάση του πολιτισμού του σύγχρονου κόσμου.
Δεύτερο Μέρος – Βυζάντιο
Το Βυζάντιο είναι η συνέχεια του ελληνισμού με άλλη μορφή. Το ελληνικό κράτος του ελληνικού έθνους που εκχριστιανίστηκε, είναι η δεύτερη πηγή πνευματικού και πολιτιστικού ανεφοδιασμού της Ευρώπης και συνετέλεσε πολύ στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής κουλτούρας σε πολλούς τομείς. «Το Βυζάντιο είναι το σημείο που έσμιξε ιστορικά – χρονικά – τοπικά το αρχαίο ελληνικό πνεύμα με το χριστιανισμό και μεταλαμπαδεύτηκε στη Δύση».
Θα μπορούσε να μιλάει σήμερα η Ευρώπη «περί δημοκρατικών ελευθεριών», αν δεν είχαν σταθεί φρουροί της γηραιάς Ηπείρου στα σύνορά της με την Ασία έως 1.100 χρόνια οι Βυζαντινοί; Στους 11 αιώνες ζωής του Βυζαντίου, το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και αίμα που υπήρχε στο λαό του ζυμώθηκε με τις ιδέες του χριστιανισμού, όπως τις διέδωσε ο Απόστολος των Εθνών Παύλος και τις διαμόρφωσαν οι Οικουμενικές Σύνοδοι των Πατέρων της Εκκλησίας. «Έτσι προέκυψε μια σύνθετη πολιτισμική κατάσταση, όπου συνυπήρχαν στοιχεία αντικρουόμενα, ετερογενή και ετερόκλητα. Τα στοιχεία αυτά όμως συμπλέκονται σε μια αρμονική σύνθεση».
1. Στο Βυζάντιο διατηρείται η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός.
Η Πόλη έσωσε την ελληνολατινική κληρονομιά και τη μεταβίβασε στην Ευρώπη – διαμόρφωσε την κουλτούρα της. Όταν η Κωνσταντινούπολη είναι «αληθινή ευρωπαϊκή μεγαλούπολη», η Ευρώπη είναι βυθισμένη στην αμάθεια και στη σκοτεινή δεισιδαιμονία.
2. Στο Βυζάντιο αναπτύσσονται η Φιλοσοφία, η Θεολογία, η Ποίηση, η Μουσική, η Ζωγραφική, η Αρχιτεκτονική. Στο Βυζάντιο έζησαν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Εκεί διαμορφώθηκε η Θεολογία, θεμελιώθηκε η Ορθοδοξία.
Το κράτος του Μεσαιωνικού Ελληνισμού (Βυζάντιο) είναι το πρώτο κράτος πρόνοιας στον κόσμο. Σ’ αυτό υπήρχαν πενήντα διαφορετικά είδη κοινωνικής πρόνοιας (νοσοκομεία, ξενώνες, γηροκομεία, πτωχοκομεία, πανδοχεία και άλλα ευαγή ιδρύματα).
Και η ιατρική έχει μεγάλη την ανάπτυξή της. Εξελιγμένα ιατρικά ιδρύματα με πλήρη εξοπλισμό και με εκπαίδευση των ιατρών με ιατρική διδασκαλία, είναι οι Ξενώνες στο Βυζάντιο και πάνω στα δικά τους πρότυπα δημιουργήθηκαν πολύ αργότερα τα Ευρωπαϊκά Νοσοκομεία.
Το Βυζάντιο είναι το πρώτο στην ιστορία οργανωμένο κράτος με μέση και ανώτατη παιδεία, οικονομική και πολιτική, στοχαστές, τέχνες, επιστήμη, κοινωνική πρόνοια. Μήπως και αυτό δεν είναι άλλη μία προσφορά στην Ευρώπη; Έτσι δεν είναι σήμερα οργανωμένα και τα ευρωπαϊκά κράτη;
Το Βυζάντιο επιτέλεσε και έργο εκπολιτιστικό. Η Ρωσία και οι Σλάβοι έγιναν Χριστιανοί και εκπολιτίστηκαν από τους Βυζαντινούς Μεθόδιο και Κύριλλο και θεμελιώθηκε η γλώσσα των Σλάβων πάνω στο ελληνικό αλφάβητο.
Η βυζαντινή πριγκίπισσα Ευδοξία που πήγε νύφη στην βασιλική αυλή της Ρωσίας δίδαξε την Ορθοδοξία. Αλλά και στη Δύση του 11ου αιώνα η Θεοφανώ, σύζυγος του Όθωνα Β΄, έφερε το φως του ελληνικού πολιτισμού στη Γερμανία.
Το Βυζάντιο με την Άλωση της Πόλης (1453) έφερε την κληρονομιά της αρχαιότητας στη Δύση. Η Αναγέννηση δημιουργήθηκε από τους βυζαντινούς λογίους που κατέφυγαν στη Δύση μετά την Άλωση. Στην Αναγέννηση εναρμονίζονται και συνδέονται τα διδάγματα της κλασικής αρχαιότητας με τις εμπνεύσεις του χριστιανικού κηρύγματος.
Κατά τους τρεις αιώνες (14ο, 15ο και 16ο) γίνονται κοσμογονικές αλλαγές που τα αποτελέσματά τους τα βλέπουμε στον 20ο αιώνα με την ανάπτυξη της επιστήμης. Αν δεν υπήρχε Βυζάντιο στην Ανατολή, δεν θα υπήρχε Αναγέννηση στη Δύση.
Χαρακτηριστικό του Βυζαντίου βέβαια είναι το θεοκρατικό του γνώρισμα που υπάρχει στο άτομο, στο βίο, στην τέχνη. Στο θεοκρατικό Βυζάντιο το «εδώ» που συστέλλει αφόρητα τον άνθρωπο έδωσε τόπο στο «επέκεινα» που διαστέλλει στο άπειρο.
«Το Βυζάντιο χάρισε στην Ευρώπη τον άνθρωπο, όχι μόνο με τη συστοιχία της μορφής και του πνεύματος, του κάλλους του αισθητικού και ηθικού, αλλά με την προτεραιότητα της ψυχής και του κάλλους του πνευματικού. Στο άτομο βιώνεται η αξία του Αγίου» (Ουρανία Λανάρα). Έδωσε το Βυζάντιο στην αρχαιότητα την αγιότητα.
Η ελληνική σκέψη έδωσε τις δύο διαστάσεις, παρελθόν – παρόν. Με την Ορθοδοξία – Βυζάντιο αποκτούμε την τρίτη διάσταση, το μέλλον, όχι όπως το μέλλον της πεπερασμένης ζωής μας, αλλά το «επέκεινα», το αιώνιο, το άπειρο.
«… Η ιδιαίτερη προσφορά του Βυζαντίου έγκειται στην πρακτική ενσάρκωση του αρχαίου ελληνικού και του χριστιανικού ανθρωπισμού», μας λέει η Ελένη Αρβελέρ.
Στην Ευρώπη ξεχύθηκαν τα δύο πνευματικά ρεύματα: Ελληνισμός – Χριστιανισμός και της έδωσαν την ηθική πνευματική της υπόσταση. Χωρίς αυτές τις ζωοδότες δυνάμεις, η Ευρώπη θα ήταν ανύπαρκτη και δεν θα μπορούσαμε να μιλάμε τώρα για την ευρωπαϊκή κουλτούρα.
Τρίτο Μέρος – Οι Νεοέλληνες και το χρέος μας
Πριν μιλήσουμε γι’ αυτό, θα ήθελα ν’ αναλύσουμε την έννοια «βίωση», για να καταλάβουμε ότι πράγματι είμαστε εμείς οι κληρονόμοι αυτού του ανυπολόγιστου θησαυρού, αυτού του θησαυρού που κουβαλάμε μέσα μας.
Για τους Ευρωπαίους η αρχαία ελληνική διανόηση είναι επιβίωση και πέρασε σ’ αυτούς ως εγκεφαλική γνώση, που βέβαια η ανακάλυψή της τους δημιούργησε έναν εκρηκτικό συγκλονισμό, που βρίσκει το πρώτο του κορύφωμα στην Αναγέννηση. Το πραγματικό τους βίωμα είναι η βαρβαρότητα της καταγωγής τους. Μορφώθηκαν και εκπολιτίσθηκαν με το ελληνικό πνεύμα. Συγκροτήθηκαν σε πνευματικά επίπεδα, όσο τα κλασσικά γράμματα διδάσκονταν υποχρεωτικά στα σχολεία τους. Δεν θα υπήρχε Ευρώπη χωρίς αρχαιοελληνικό πνεύμα. Όταν έδωσαν προτεραιότητα στην τεχνική και στα «κομπιούτερ» και η κλασσική γραμματεία έγινε μάθημα επιλογής, μόνο το 3% διατήρησε την ευαισθησία της διδαχής της ελληνικής διανόησης. Η ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού χωρίς τη συνοδεία του πνεύματος και της λογικής οδηγεί σε πράξεις καταστροφής.
Οι Έλληνες, η ελληνική κοινωνία έχει βιωματικά υπόβαθρο την αρχαία ελληνική σκέψη και φιλοσοφία, γεννιόμαστε Έλληνες. Στο γενετικό μας κώδικα είναι ανεξίτηλα χαραγμένα τα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής διανόησης. Ελευθερία, Δημοκρατία, Γλώσσα, Αυτογνωσία, κατά της βίας. Η έννοια πόλη – πολίτης και όλα αυτά εκφράζονται στη ζωή των νεοελλήνων. Δημοκρατία είναι πράξη και όραμα. Η γλώσσα είναι το υπόγειο ποτάμι που συνεχίζει την πορεία του 22 αιώνες τώρα. Μέσω του δημοτικού τραγουδιού έφτασε σε μικρά ρυάκια η αρχαιότητα στα πόδια μας. Το δημοτικό τραγούδι και η γλώσσα μάς ενώνουν ως σήμερα με το αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Η έννοια πόλη – πολίτης διατηρείται στους νεότερους χρόνους. Οι νεοέλληνες της διασποράς, όπου κι αν βρίσκονται, παραμένουν Έλληνες πολίτες.
Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα έχει περάσει μέσα μας και αντανακλάται στις παραδόσεις μας ως νεοέλληνες, αλλά και στην καθημερινή μας ζωή βιωματικά.
Μπορεί ο σημερινός Έλληνας, να μη γνωρίζει την αρχαία τραγωδία, αλλά τη ζει στη Θεία Λειτουργία. Σ’ αυτήν υπάρχουν τα στοιχεία της αρχαίας τραγωδίας, αλλά έχει προστεθεί και το «επέκεινα», το άπειρο, το αιώνιο, το μέλλον. Έχει στο περιεχόμενό της τα τρία στοιχεία κατά τον ορισμό του Αριστοτέλη: το φόβο του Θεού, το έλεος και την κάθαρση κατά την τραγωδία, τη λύτρωση κατά την Ορθοδοξία. Αλλά και στη μορφή: το τέμπλο με τις τρεις πύλες είναι η πρόσοψη του ναού ή ανακτόρου της αρχαίας τραγωδίας, και λειτουργικά: από τη μεσαία πύλη μόνο ιερείς έχουν το δικαίωμα να μπαίνουν και να βγαίνουν. Το ίδιο και στην τραγωδία: ιερείς και βασιλείς χρησιμοποιούν τη μεσαία πύλη. Η ποιμαντορική ράβδος μπορεί να συνδυαστεί με το κηρύκειο του Ερμή και γενικά το ορθόδοξο τυπικό έχει αρχαίες καταβολές. Η ορθόδοξη Θεία Λειτουργία είναι ό,τι καλύτερο υπάρχει στη γη, δεν δίνει μόνο την ψυχική ανάταση, αλλά βοηθάει και στη σωματική υγεία.
Μπορεί να μη γνωρίζουν την αρχαία φιλοσοφία πολλοί από τους σημερινούς Έλληνες – τη ζουν όμως στη θυμοσοφία του ελληνικού λαού, στα παραμύθια, στις παραδόσεις, στις παροιμίες, στα τραγούδια. Ολόκληρη η παράδοσή μας, αρχαία και βυζαντινή, υπάρχει μεταμορφωμένη στην καθημερινή μας ζωή, ζούμε την παράδοσή μας στο παρόν.
Μπορεί να μην ξέρουν τι γινόταν στην αρχαία Ελλάδα σχετικά με την ψυχαγωγία, όμως χορεύουν τον ίδιο παραδοσιακό κυκλικό χορό, τον «όρμο», που χόρευαν και οι άνθρωποι της εποχής του Ομήρου (ασπίδα Αχιλλέα).
Έχει υπολογισθεί ότι σήμερα χρησιμοποιούμε αυτούσιες 2.500 περίπου λέξεις ομηρικές στην καθημερινή μας ομιλία και άλλες βρίσκονται σε σύνθετες λέξεις της ομιλουμένης γλώσσας μας (νεωκόρος από το ρήμα κορέω = φροντίζω, άναυδος ή απηύδησα από την αὐδή = φωνή, λωποδύτης από τη λώπη = ιμάτιο, αρουραίος από τη λέξη ἄρουρα = γη κ.ά.)
Πορευόμαστε χιλιάδες χρόνια και εξακολουθούμε να λέμε τον οὐρανό – ουρανό, τον ἄνεμο – άνεμο, τον ἥλιο – ήλιο και τη θάλασσα – θάλασσα. Χρησιμοποιούμε στην καθημερινή ομιλία μας λέξεις αναλλοίωτες από την ομηρική, προμηρική και προϊστορική εποχή, ενώ οι σύνθετες λέξεις μας περιέχουν ολοφάνερα την αρχαία ρίζα.
Ακόμα και τα ίδια γλυκά έχουν μείνει στην παράδοσή μας, τα μελομακάρονα (μέλι – αλεύρι – λάδι). Το ίδιο γλυκό έφτιαχναν και οι αρχαίοι Έλληνες προς τιμή των νεκρών την ίδια ημερομηνία, ενώ εμείς το φτιάχνουμε τα Χριστούγεννα προς τιμή της αναγέννησης του ανθρώπου με τη γέννηση του Μεσσία.
Εμείς που το χρέος μας είναι να μείνουμε Έλληνες κι αυτό ίσως αναζητούν και προσμένουν οι ευρωπαϊκοί λαοί, εμείς οι Έλληνες, που το πνεύμα της αντίστασης λειτουργεί μέσα μας διαλεκτικά και στην καθημερινή μας ζωή, γι’ αυτό πορευόμεθα όρθιοι.
Να μείνουμε Έλληνες – Άνθρωποι με τις διαστάσεις της μορφής και του πνεύματος όπως ήδη έχουμε περιγράψει (παράδοσή μας). Αυτό είναι το πρώτο και βασικό μας καθήκον, για να μπορέσουμε να ξαναμπολιάσουμε τους Ευρωπαίους και να τους γλιτώσουμε από την καταστροφή της νεοβαρβαρότητας που τους απειλεί. Το μοναδικό και ανεπανάληπτο ελληνικό πνεύμα υπάρχει μέσα μας (βιωματικά) σε όλους μας. Σ’ αυτούς που έχουν την τύχη να γνωρίζουν από κοντά τα κλασσικά γράμματα, μα και σ’ αυτούς που δεν γνωρίζουν ούτε αρχαία ελληνικά ούτε ν’ απαγγέλουν τα ομηρικά έπη ή τα αρχαία κείμενα.
Να πιστέψουμε πως ό,τι καλό υπάρχει στην Ευρώπη είναι ελληνικό με ταπείνωση και αυτογνωσία και ρεαλισμό.
Να αναπτύξουμε την ελληνική παιδεία, όπως την περιγράψαμε. Αυτή είναι η ταυτότητά μας, η αξία μας, που ασυνείδητα, βιωματικά, έχει περάσει μέσα μας, να τη συνειδητοποιήσουμε. Την ιδέα αυτή της παιδείας είναι καθήκον μας να την ξαναμεταλαμπαδεύσουμε στη σημερινή Ευρώπη.
Σήμερα, στη δύσκολη καμπή που περνάει η ανθρωπότητα, ένα και μοναδικό είναι – το επαναλαμβάνω και το τονίζω – το χρέος μας: να μείνουμε Έλληνες με τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε. Συνειδητά και με προσπάθεια να απεμπολίσουμε κάθε τι το αντίθετο.
Η παγκοσμιοποίηση είναι γεγονός μη αναστρέψιμο. Θα πρέπει να παγκοσμιοποιήσουμε την πνευματική μας παράδοση και νομίζω είναι χρέος μας και αίτημα των καιρών. Όπως τότε στους τεχνικούς πολιτισμούς της Ανατολής που οι άνθρωποι ήταν μάζα, αλλά και στον μεσαίωνα της Ευρώπης, η αρχαία ελληνική διανόηση (αρχαιότητα – βυζάντιο) έβγαλε τους λαούς από αυτή την κατάσταση και τους έκανε ανθρώπους μοναδικούς, άτομα σκεπτόμενα. Τώρα, στον 21ο αιώνα, αυτό είναι το ζητούμενο.
Είναι όμως, πράγματι το ζητούμενο; Ο υλισμός επικρατεί παντού, το κακό περισσεύει (εγκλήματα, καταστροφές, σφαγές, γυναικοκτονίες).
Ό,τι έδωσε ο ελληνικός πολιτισμός και η διδασκαλία του Ιησού στην ανθρωπότητα καταστρέφονται. Οι πρόγονοί μας είχαν ως νόμο το καλό. Με έναν γκρεμισμένο Θεό, πώς μπορεί να ζήσει το καλό σήμερα;
Τον αφελληνισμό που μεθοδεύεται και οδηγεί στον αφανισμό μας, πώς θα τον αντιμετωπίσουμε; Θα ζήσουμε ή θα εξαφανισθούμε; Θα υπάρξουμε στο μέλλον ή θα γίνουμε ιστορία;
Η εικονική μάθηση δημιουργεί τον άνθρωπο του 21ου αιώνα. Θα μείνει άνθρωπος ή θα γυρίσει στη βαρβαρότητα; Θα είναι η «Νέα Εποχή» εποχή προόδου πνευματικής ή οπισθοδρόμηση; Η αλήθεια, το ωραίο και το αγαθό θα έχουν τη δύναμη να οδηγήσουν τον άνθρωπο σε μια κοινωνία σκεπτόμενων ανθρώπων ή θα πνιγούν στις εντυπώσεις και στην αποπλάνηση;
Γαρυφαλλιά Καλαμπόκη
Πηγές
- Δημητρίου Γ. Νιάνια, «Κρίσεις και συρράξεις του σύγχρονου πολιτισμού», έκδοσις Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος, Αθήναι 1974.
- Από τις παραδόσεις του καθηγητού Δ. Γ. Νιάνια στην έδρα της Φιλοσοφίας του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου.
- Ουρανίας Λανάρα, Φιλολόγου, Εισήγηση στο Παιδαγωγικό Συνέδριο της Χ.Ε.Ε.Λ., «Η προσφορά του ελληνικού πνεύματος».
- Παναγιώτη Κανελλόπουλου, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», εκδόσεις Δ. Γιαλέλης, Αθήνα 1976.
- Παγκόσμιος Μυθολογία, εκδόσεις Χρίστου Φ. Γιοβάνη, Ζωοδόχου Πηγής 7, Αθήνα.
- Ι. Σικουτρή, «Πλάτωνος Συμπόσιον».
- Αδελφών Κρουαζέ, «Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας».
- Γ. Μποζώνη, «Η ουσία του Ελληνικού Πολιτισμού».
- Άννας Τζιροπούλου – Ευσταθίου, «Έλλην Λόγος», Δ΄ έκδοσις, Αθήναι 2006.
- Περιοδικό «Ο Λύχνος», Cmmaisance Hellenique, Πανεπιστήμιο Aix-en-Provence, Faculte… des Lettres.